Admirina Peçi
Ky është një rrëfim që s’duhet humbur për të gjithë ata që duan të dinë se ku janë rrënjët e frymëzimit të letërsisë së Besnik Mustafajt. Fëmijëria e tij e viteve ’60-të, marrëdhënia me gjyshin, prej nga u formuar thuajse gjithë brumosja e personalitetit të tij si shkrimtar i mëvonshëm, zbulojnë një tablo mbresëlënëse e plot kërshëri nga jeta e këtij shkrimtari: fillesat letrare, frymëzimet, pasionet dhe botëkuptimi i një fëmije që zbret nga shtëpia e gjyshërve dhe prindërve në Tropojë, nga rrëfimet e dashura e pa censurë në kryeqytetin ku jeta e letrarit do t’i zbulonte dimensione të tjera të botës dhe jetës, e pak më vonë kur letërsia iu bë qëllimi më serioz i jetës, zbuloi edhe ç’është frika...
Një fëmijë ka këndvështrimin e tij për botën. Të gjithë e dimë se nga ai këndshikim bota është ndryshe..ju kujtohet si e konceptonit botën kur ishit fëmijë?
Hapësira në vendlindjen time atje nuk ka shumë horizontalitet. Ndërsa vertikalitetin e ka të pakufishëm. Një gjë e mbaj mend mire nga ajo kohë: nuk kisha ndonjë kureshtje të madhe për të ditur ç’ndodhte prapa malit ku përplasej gjithë ditën vështrimi im. Ama qielli më joshte natën e ditën pa masë me misteret e tij. Një faqe reviste me ca ngjyra të zbehta e Armstrongut në Hënë ka qenë i vetmi “poster” në dhomën time të gjumit gjatë gjithë fëmijërisë.
Ku jeni rritur? Si ishte atëkohë qyteti, apo fshati juaj?
Unë jam lindur në Bajram Curr, ku edhe kam jetuar deri në moshën katërmbëdhjetë vjeç. Në vend të përgjigjes për pyetjen tuaj, po ju sjell një copëz nga një poezi e shkruar para më shumë se një çerek shekulli për qytetin e fëmijërinë time:
“Moshatari im”
Fëmijëria jote-
Kinemaja e vogël me dërrasa pishe-
Në fëmijërinë tënde-
Fëmijëria ime duke parë film.
Si binjakë u rritëm.
...
...tani,
kur te ti kthehem gjithnjë e më rrallë,
mysafir,
nisa t’i kuptoj mbrëmjet e tua të dikurshme
me muzgjet e heshtura jo si muzgje qytetesh,
po as si muzgje fshatrash nuk ishin,
siç ishin edhe veshjet e mia:
fanellë sintetike, pantallona kadife, opinga;
diç kisha e diç nuk kisha për t’u dukur
fëmijë nëpunësi;
edhe më shumë se prej varfërisë,
prej kësaj përzierjeje pa stil
dikujt do të duhej t’i dhimbsesha.
Binjaku im.
Sa ndikoi ai imazh, ato përjetime, ajo lëndë ndjesore në atë që ju do të bënit më vonë, letërsinë?
Nuk jam në gjendje t’i përgjigjem qartazi pyetjes tuaj. Dua të besoj se ajo lëndë përbën një nga elementët themeluese të asaj që sot quhet letërsia ime ashtu si ajri është një nga elementët themelues të jetës në tokë.
A ka lënë gjurmë atmosfera e vendit ku u rritët në brumosjen e personalitetit tuaj?
Ah, po, për këtë jam fare i sigurt. Atmosfera e mjedisit ku jam rritur ka lënë gjurmë shumë të forta në brumosjen e personalitetit tim. Kam parasysh këtu mjedisin në familje. Vendosur në kontekstin historik kur përkon fëmijëria ime, jam i bindur se mjedisi në familje ka qenë përcaktues në brumosjen e personalitetit të njeriut dhe jo mjedisi shoqëror. Fëmijëria ime shtrihet në vitet gjashtëdhjetë të shekullit të kaluar. Si çdo njeri edhe unë kam mendimin tim për virtytet dhe të metat e personalitetit tim. E po ashtu kam mendimin tim për ndikimin që ka pasur gjyshi, gjyshja, nëna, babai, daja në ngjizjen e atyre cilësive që do të më ndihmonin të bëja në jetë atë rrugë që kam bërë e të kem ndaj prindërve, gruas, fëmijëve, vëllezërve, miqve, kolegëve, bashkëpunëtorëve, atdheut atë sjellje që kam pasur e vazhdoj të kem. Sjellja njerëzore ndaj të tjerëve përreth është pjesë thelbësore e personalitetit të individit, por ajo nuk përcaktohet doemos në vartësi nga librat e lexuar apo notat e marra në shkollë. Njoh burra shumë të ditur, të cilët janë të padurueshëm për ata që i rrethojnë.
Po doktrina, ç’peshë ka? Një fëmijë i brumosur në realizmin socialist që më vonë bëhet shkrimtar...
Në përgjithësi mendoj se fëmijët janë në një moshë kur është ende herët të flitet për ndikim të vërtetë të doktrinës mbi ta. Sidomos në rastin e fëmijërisë së brezit tim. Jo se nuk bëheshin përpjekje nga regjimi për “edukimin komunist të fëmijëve”. Kur erdhi radha ime të shkoj në shkollë, sistemi ishte ngulur tashmë. Por fëmijët nuk ishin ende shumë receptivë për shkak të “ushqimit” që merrnin në shtëpi. Veçanërisht kjo ka qenë e ndjeshme në një mikromjedis si Tropoja, aq larg kryeqytetit!
Po sjell shembullin e familjes time e që nuk është një përjashtim. Babai im ishte nëpunës shteti, specialist finance, i shkolluar. Por në shtëpinë time nuk flitej kurrë për politikë, veç rasteve kur tregohej për ndonjërin që u arrestua. Gjyshi im pyeste gjithmonë “pse”, pastaj shtonte duke tundur kokën gjithë pezmatim, pa pritur shpjegimin e babait: “Është burri i mirë, more këta i vraftë Zoti!” Babai im nuk ia lejonte kurrë vetes ta qortonte të atin. Binte një heshtje e shkurtër, të cilën e kapte nëna ime për të na porositur mua dhe dy vëllezërit e mi më të vegjël: “ Ju nuk keni punë të tregoni jashtë ç’dëgjoni në shtëpi. Morët vesh? Dhe gjyshi që ndërhynte: “Këta janë burra tani. S’është nevoja t’u thuash gjëra që i dinë”. Merret me mend ç’ndikim mund të kishte mbi mua e mbi moshatarët e mi ajo që do të na thuhej të nesërmen në shkollë me “gjuhën e Partisë”. Por një gjë besoj se është e vërtetë: një kalimi tillë i përditshëm nga i ftohti në të ngrohtë e anasjelltas, do të linte doemos në karakterin tonë ca të krisura të ngjashme me krisjet e padukshme që pësonin shkëmbinjtë e vendlindjes time nga bymimet e tkurrjet e forta gjatë kapërcimit ciklik verë-dimër.
A ka ndikuar dikush, si një udhëheqës në rrugën tuaj drejt letërsisë?
Nuk kam pasur një udhërrëfyes të gjallë. Kanë qenë, sigurisht autorët e mëdhenj klasikë me veprat e tyre, që i kam përpirë qysh në moshë të vogël. Nuk di nëse ka qenë gjë e mirë apo e keqe, por unë nuk kam lexuar libra për fëmijë. Me të mësuar shkrim e këndim, unë nisa të lexoj si gjysmë fshehurazi librat që kishim në shtëpi. Gjyshi e sidomos babai, kishin ngritur një bibliotekë shumë të mirë. Por ata kishin mbledhur librat që lexonin vetë, romane dhe botime historike: Balzaku, Tolstoj, Aleksandre Dyma, Dikens, Dostojevski, Fan Noli, Stendali, Mitrush Kuteli e kështu me radhë. Më pas, kur mund të merrja libra në bibliotekën e qytetit, nuk mund të kthehesha më te letërsia për moshën time dhe vazhdova me të mëdhenjtë. Përjashtim ka bërë vetëm “Pinoku” me sa më kujtohet. Unë vetë shtova asokohe në këtë bibliotekë të familjes gjithë librat e përkthyer të Zhyl Vernit.
A kishit ëndrra të mëdha? Si ishin këto ëndrra? Guximtare, të rrezikshme, apo të fshehta e të heshtura?
Nuk kam pasur ëndërr të madhe në fëmijëri. E kisha kuptuar se në Hënë nuk mund të shkoja dot dhe kjo kishte ngjallur, vërtet, tek unë një lloj shpërfillje të çuditshme ndaj të ardhmes. Nuk kam qenë nga ata që quhen “fëmijë të hedhur”. Nuk kam qenë as lojcak. Shkoja mirë me shokët. Nuk mbaj mend të kem bërë as edhe një herë sherr me ndonjërin prej tyre, dhe është për t’u habitur si nuk më përbuznin pse nuk i ndiqja në çapkënllëqet e tyre. Kohën e lirë, pra, e kaloja me libra ose duke vizatuar. Më pas, në klasën e pestë, u ngrit në Bajram Curr edhe fanfara e qytetit dhe unë u përfshiva në të. Nisa t’i bija trombonit. Tani më vjen të qesh kur e kujtoj. Instruktori i ardhur nga Tirana për të ngritur fanfarën më zgjodhi mua për këtë instrument vetëm pse kisha buzë, - sipas tij, që e mbushnin mirë bukinën. Nuk më bëri ndonjë test tjetër. I jam mirënjohës edhe tani pas dyzet vjetësh. Jeta ime si “trombonist” mbaroi bashkë me klasën e tetë. Por më mbeti një farë edukimi muzikor, që nuk do të mund ta kisha marrë kurrë ndryshe në fëmijërinë time. Dhe më konkretisht, në sajë të trombonit, më mbeti një shije për muzikën jazz, e cila, me kalimin e viteve, sigurisht që u pasurua e u rafinua.
Raporti me familjen... lidhja më e ngushtë... Ç’vend ka zënë ajo në veprën tuaj?
Më kanë thënë se lindja ime u prit me një gëzim shumë të madh në familjen tonë dhe te të gjithë dashamirësit e familjes time për një arsye që nuk ka të bëjë me ndonjë profeci mbi të ardhmen time, por se u sigurua vazhdimësia e trungut. Gjyshi im kishte qenë pa vëlla e po ashtu edhe babai im. Për mentalitetin e malësorit të asaj kohe, lindja e një djali në një trung të tillë përjetohej si jetike. Për më tepër, familja ime ishte e vjetër dhe kishte një emër të mirë brez pas brezi në Tropojë. Pastaj erdhën dhe dy vëllezërit e mi njëri pas tjetrit brenda shtatë vjetësh dhe, si të thuash, u sigurua mirë vazhdimësia. Veçanërisht gjyshi ndjehej kështu i qetë në pleqërinë e tij dhe mori në një farë mënyre përgjegjësinë e edukimit tim, pastaj edhe të vëllezërve. Nën kujdesin e tij nuk mund të ishe një fëmijë i llastuar, por as edhe një fëmijë i ndrydhur. Për jetën time profesionale ka qenë shumë e rëndësishme norma e ngulitur qysh në fëmijërinë e hershme se duhet folur atje ku të dëgjojnë e jo atje ku s’të dëgjojnë, duhet dëgjuar tjetri me respekt, edhe kur nuk pajtohesh me mendimet e tij, nga çdo njeri ke ç’të mësosh, mendjemadhësia është e keqja e të zot, duhet t’u dalësh për zot veprimeve që bën dhe nuk është turp ta pranosh gabimin, turp është ta përsëritësh atë, burri nuk bën asgjë për inat të dikujt tjetër, burri nuk shan në asnjë rrethanë. Pra, më duket se e thashë me cilin kanë qenë lidhjet më të ngushta ndër pjesëtarët e familjes time. Sidoqoftë, në shkrimet e mia kanë zënë me kohë vend edhe gjyshërit, edhe prindërit.
Si do ta përshkruanit sot varfërinë e asaj epoke? Cili ishte ushqimi juaj shpirtëror?
Varfëria e asaj epoke ishte e tillë që detyroheshin të punonin të gjithë anëtarët e familjes vetëm për të mbushur barkun me bukë. Nuk ka trishtim më të madh se kur i gjithë produkti i punës së katër vetave, siç ishte rasti i familjes time me dy gjyshërit e dy prindërit, katandiset pothuajse krejt te sigurimi i kafshatës së përditshme. Më dhemb veçanërisht rraskapitja e nënës time, e cila nuk bëri kurrë një ditë pushim derisa unë vetë krijova familjen time dhe e merrja me vete. Duke qëndruar gjithnjë te fëmijëria, besoj se ushqimi im shpirtëror ka qenë i një cilësie shumë të lartë: ishin rrëfimet zakonisht të pacensuruara të gjyshit dhe pak më pas leximet nga letërsia klasike e huaj dhe shqiptare.
Kur shkruanit?
Unë kam filluar të shkruaj vonë, dhe pse kam nisur të botoj herët. Kam filluar të shkruaj në shkollë të mesme, kur isha në Tiranë tashmë, në shkollën e mesme të gjuhëve të huaja. Dhe shkruaja siç shkruajnë gjimnazistët: në çdo kohë. Për sa isha në shkollën tetëvjeçare, në vendlindje, ushtrohesha shumë në vizatim, me pikësynimin për të ardhur në Liceun Artistik që të bëhem piktor...
A besonit në atë çka shkruanit?
Në ato fillime sigurisht që besoja thellësisht në ato që shkruaja. Më konkretisht, besoja se kisha rënë në dashuri dhe gjithë vargëzimet e mia ishin lavde për të vluarën e zemrës time.
A ju frikësonte ndonjë gjë...?
Unë isha aq i paditur për rreziqet deri edhe ekzistenciale që përmbante jeta e letrarit, sa nuk më frikësonte asgjë prej gjëje. Përkundrazi, më magjepste. Më vonë, kur letërsia u bë qëllimi më serioz i jetës time, zbulova edhe ç’është frika.
A gjetët përkrahje në shkrimet e para?
Një konviktor, siç isha unë, pa asnjë lidhje familjare në Tiranë, dhe pa asnjë mik apo të njohur nga ana e babait në Republikën e Letrave, nuk mund të kërkonte përkrahje te ndokush tjetër veç te mësuesja e letërsisë. Mësuesja ime, gjithnjë e shtrenjtë, Violeta Librazhdi, më dha gjithë përkrahjen dhe inkurajimin e mundshëm për të. Kur po mbaroja vitin e tretë, ajo madje më nxiti të paraqisja një përmbledhje me vargje në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”. Fati i mirë e solli që ato iu dhanë për lexim poetit Xhevahir Spahiu, të cilit i pëlqyen, kërkoi të më njihte e prej atëherë u bëmë miq. Përkrahja e Xhevahirit ka qenë veçanërisht e çmuar për mua në atë periudhë që ende rritesha.
A jeni penduar për diçka që keni shkruar?
Librin e parë, atë përmbledhjen me poezi, unë e kam botuar para tridhjetë e katër vjetësh. Në një jetë kaq të gjatë sigurisht që edhe unë, si çdo shkrimtar, kam pjesë të veprës time, të cilat do të kisha dashur të mos ishin.
Kontribut apo... çfarë cilësori do t’i vinit shkrimeve të para?
Shkrimet e para, të cilat janë poezi, më pas edhe disa skica tregimesh, unë do i përcaktoja si ushtrime, pa të cilat nuk do të kishte vazhdim. Në këtë kuptim ato janë si gurët e themelit, mbi të cilin është ngritur e vazhdon të ngrihet ngrehina e veprës time letrare.
A i kujtoni sot miqtë e fëmijërisë? Janë të njohur, sot, si ju? Çfarë konfidonit me ta?
Më të shumtët i kujtoj, ka edhe nga ata që më kanë dalë nga mendja. Disa janë shumë të suksesshëm në biznes, në botën akademike. Të tjerë bëjnë një jetë më modeste. Duke i sjellë ndër mend për t’ju përgjigjur ju, më bie në sy një fakt i lavdërueshëm: asnjë nga shokët e mi të fëmijërisë nuk ka bërë burg. Nuk është pak, apo jo? Më tej, siç ju thashë, në fëmijëri unë nuk kisha ëndrra të mëdha. Pra edhe nuk mbaj fort mend çfarë konfidoja me ta. Me siguri ato vogëlsirat e bukura e që e mbushin pashtershëm kokën e fëmijës.
Ç’koncept kishit atëherë për miqësinë dhe ç’koncept keni sot?
Koncepti për miqësinë nuk besoj se ka ndryshuar shumë tek unë qysh atëherë. Miqësia hyn ndër ato mësime që kam marrë nga gjyshi. Nuk po marr guximin të bëj një përkufizim të miqësisë, por më vjen mirë me veten se gjatë kësaj rruge të gjatë, me shumë ulje e ngritje të pazakonshme, më rezulton se kam humbur fare pak miq, që do të thotë se e kam ndjekur me vëmendje këshillën e gjyshit qoftë në zgjedhjen e miqve e qoftë ne sjelljen time me ta, që do të thotë se edhe ata kanë ditur ta mbrojnë miqësinë me mua.
A e lidhni lumturinë me fëmijërinë tuaj? Nëse jo, me ç’ndjenja e lidhni atë periudhë të jetës...
Thashë nuk kam qenë as fëmijë i llastuar e as fëmijë i ndrydhur. Edhe më vonë, kur jetën time e mora natyrshëm vetë në dorë, jam përpjekur të përmbahem e të mos marr për kot as kur gjërat më kanë shkuar për mbarë e as të ndrydhem e të dëshpërohem kur gjërat më kanë shkuar për mbrapsht. Kjo lloj aftësie për ta relativizuar të mirën e të keqen me të cilën jam ndeshur, ma ka ruajtur besimin në vete, optimizmin. Besoj se ky lloj optimizmi është një formë lumturie.
A humbet lumturia gjatë rrugës së jetës?
Besoj se gjatë rrugës së jetës ndryshojnë kontekstet në të cilat përmbushet lumturia, por lumturia në vetvete nuk duhet të humbasë. Vetë jeta është një dhuratë e patjetërsueshme lumturie. Kjo është bindja ime e thellë. As në rininë e parë e as më vonë, as në jetë e as në art nuk jam joshur nga rrymat punk.
Çfarë ka mbetur sot, brenda jush, nga fëmija i dikurshëm? Ju mungon?
Shumë gjëra, besoj, kanë mbijetuar brenda meje nga fëmija i dikurshëm. Po përmend vetëm një gjë. Unë kurrë nuk e filloj marrëdhënien me një njeri përmes mosbesimit. Duhet që tjetri të më japë shumë prova, që të filloj ta humb besimin tek ai. Dyshimi paraprakisht është edhe sot e kësaj dite krejt jashtë natyrës time.
Nuk më mungon ai fëmija i dikurshëm. Fare. Nga natyra nuk jam nostalgjik. Por më mungojnë njerëzit që e rrethonin atë fëmijë atëherë. Ata po, më mungojnë dhe për më keq, kjo gjë nuk ka shërim. Më të shumtët e tyre nuk janë më në këtë jetë.
Fëmijët tuaj sot. A ka vend për krahasime?
Dy djemtë e mi sot janë burra dhe unë jam thellësisht krenar me lulëzimin e personalitetit të tyre. Si baba jam përpjekur gjithmonë që ata të mos llastohen e as të mos ndrydhen. Ndoshta ky është krahasimi i vetëm që mund të bëhet midis fëmijërisë së tyre dhe fëmijërisë time. Për fatin e mirë të gruas time e timin, që i kemi rritur dhe po aq për fatin e tyre të mirë, gjithçka tjetër është krejt ndryshe.
Ky është një rrëfim që s’duhet humbur për të gjithë ata që duan të dinë se ku janë rrënjët e frymëzimit të letërsisë së Besnik Mustafajt. Fëmijëria e tij e viteve ’60-të, marrëdhënia me gjyshin, prej nga u formuar thuajse gjithë brumosja e personalitetit të tij si shkrimtar i mëvonshëm, zbulojnë një tablo mbresëlënëse e plot kërshëri nga jeta e këtij shkrimtari: fillesat letrare, frymëzimet, pasionet dhe botëkuptimi i një fëmije që zbret nga shtëpia e gjyshërve dhe prindërve në Tropojë, nga rrëfimet e dashura e pa censurë në kryeqytetin ku jeta e letrarit do t’i zbulonte dimensione të tjera të botës dhe jetës, e pak më vonë kur letërsia iu bë qëllimi më serioz i jetës, zbuloi edhe ç’është frika...
Një fëmijë ka këndvështrimin e tij për botën. Të gjithë e dimë se nga ai këndshikim bota është ndryshe..ju kujtohet si e konceptonit botën kur ishit fëmijë?
Hapësira në vendlindjen time atje nuk ka shumë horizontalitet. Ndërsa vertikalitetin e ka të pakufishëm. Një gjë e mbaj mend mire nga ajo kohë: nuk kisha ndonjë kureshtje të madhe për të ditur ç’ndodhte prapa malit ku përplasej gjithë ditën vështrimi im. Ama qielli më joshte natën e ditën pa masë me misteret e tij. Një faqe reviste me ca ngjyra të zbehta e Armstrongut në Hënë ka qenë i vetmi “poster” në dhomën time të gjumit gjatë gjithë fëmijërisë.
Ku jeni rritur? Si ishte atëkohë qyteti, apo fshati juaj?
Unë jam lindur në Bajram Curr, ku edhe kam jetuar deri në moshën katërmbëdhjetë vjeç. Në vend të përgjigjes për pyetjen tuaj, po ju sjell një copëz nga një poezi e shkruar para më shumë se një çerek shekulli për qytetin e fëmijërinë time:
“Moshatari im”
Fëmijëria jote-
Kinemaja e vogël me dërrasa pishe-
Në fëmijërinë tënde-
Fëmijëria ime duke parë film.
Si binjakë u rritëm.
...
...tani,
kur te ti kthehem gjithnjë e më rrallë,
mysafir,
nisa t’i kuptoj mbrëmjet e tua të dikurshme
me muzgjet e heshtura jo si muzgje qytetesh,
po as si muzgje fshatrash nuk ishin,
siç ishin edhe veshjet e mia:
fanellë sintetike, pantallona kadife, opinga;
diç kisha e diç nuk kisha për t’u dukur
fëmijë nëpunësi;
edhe më shumë se prej varfërisë,
prej kësaj përzierjeje pa stil
dikujt do të duhej t’i dhimbsesha.
Binjaku im.
Sa ndikoi ai imazh, ato përjetime, ajo lëndë ndjesore në atë që ju do të bënit më vonë, letërsinë?
Nuk jam në gjendje t’i përgjigjem qartazi pyetjes tuaj. Dua të besoj se ajo lëndë përbën një nga elementët themeluese të asaj që sot quhet letërsia ime ashtu si ajri është një nga elementët themelues të jetës në tokë.
A ka lënë gjurmë atmosfera e vendit ku u rritët në brumosjen e personalitetit tuaj?
Ah, po, për këtë jam fare i sigurt. Atmosfera e mjedisit ku jam rritur ka lënë gjurmë shumë të forta në brumosjen e personalitetit tim. Kam parasysh këtu mjedisin në familje. Vendosur në kontekstin historik kur përkon fëmijëria ime, jam i bindur se mjedisi në familje ka qenë përcaktues në brumosjen e personalitetit të njeriut dhe jo mjedisi shoqëror. Fëmijëria ime shtrihet në vitet gjashtëdhjetë të shekullit të kaluar. Si çdo njeri edhe unë kam mendimin tim për virtytet dhe të metat e personalitetit tim. E po ashtu kam mendimin tim për ndikimin që ka pasur gjyshi, gjyshja, nëna, babai, daja në ngjizjen e atyre cilësive që do të më ndihmonin të bëja në jetë atë rrugë që kam bërë e të kem ndaj prindërve, gruas, fëmijëve, vëllezërve, miqve, kolegëve, bashkëpunëtorëve, atdheut atë sjellje që kam pasur e vazhdoj të kem. Sjellja njerëzore ndaj të tjerëve përreth është pjesë thelbësore e personalitetit të individit, por ajo nuk përcaktohet doemos në vartësi nga librat e lexuar apo notat e marra në shkollë. Njoh burra shumë të ditur, të cilët janë të padurueshëm për ata që i rrethojnë.
Po doktrina, ç’peshë ka? Një fëmijë i brumosur në realizmin socialist që më vonë bëhet shkrimtar...
Në përgjithësi mendoj se fëmijët janë në një moshë kur është ende herët të flitet për ndikim të vërtetë të doktrinës mbi ta. Sidomos në rastin e fëmijërisë së brezit tim. Jo se nuk bëheshin përpjekje nga regjimi për “edukimin komunist të fëmijëve”. Kur erdhi radha ime të shkoj në shkollë, sistemi ishte ngulur tashmë. Por fëmijët nuk ishin ende shumë receptivë për shkak të “ushqimit” që merrnin në shtëpi. Veçanërisht kjo ka qenë e ndjeshme në një mikromjedis si Tropoja, aq larg kryeqytetit!
Po sjell shembullin e familjes time e që nuk është një përjashtim. Babai im ishte nëpunës shteti, specialist finance, i shkolluar. Por në shtëpinë time nuk flitej kurrë për politikë, veç rasteve kur tregohej për ndonjërin që u arrestua. Gjyshi im pyeste gjithmonë “pse”, pastaj shtonte duke tundur kokën gjithë pezmatim, pa pritur shpjegimin e babait: “Është burri i mirë, more këta i vraftë Zoti!” Babai im nuk ia lejonte kurrë vetes ta qortonte të atin. Binte një heshtje e shkurtër, të cilën e kapte nëna ime për të na porositur mua dhe dy vëllezërit e mi më të vegjël: “ Ju nuk keni punë të tregoni jashtë ç’dëgjoni në shtëpi. Morët vesh? Dhe gjyshi që ndërhynte: “Këta janë burra tani. S’është nevoja t’u thuash gjëra që i dinë”. Merret me mend ç’ndikim mund të kishte mbi mua e mbi moshatarët e mi ajo që do të na thuhej të nesërmen në shkollë me “gjuhën e Partisë”. Por një gjë besoj se është e vërtetë: një kalimi tillë i përditshëm nga i ftohti në të ngrohtë e anasjelltas, do të linte doemos në karakterin tonë ca të krisura të ngjashme me krisjet e padukshme që pësonin shkëmbinjtë e vendlindjes time nga bymimet e tkurrjet e forta gjatë kapërcimit ciklik verë-dimër.
A ka ndikuar dikush, si një udhëheqës në rrugën tuaj drejt letërsisë?
Nuk kam pasur një udhërrëfyes të gjallë. Kanë qenë, sigurisht autorët e mëdhenj klasikë me veprat e tyre, që i kam përpirë qysh në moshë të vogël. Nuk di nëse ka qenë gjë e mirë apo e keqe, por unë nuk kam lexuar libra për fëmijë. Me të mësuar shkrim e këndim, unë nisa të lexoj si gjysmë fshehurazi librat që kishim në shtëpi. Gjyshi e sidomos babai, kishin ngritur një bibliotekë shumë të mirë. Por ata kishin mbledhur librat që lexonin vetë, romane dhe botime historike: Balzaku, Tolstoj, Aleksandre Dyma, Dikens, Dostojevski, Fan Noli, Stendali, Mitrush Kuteli e kështu me radhë. Më pas, kur mund të merrja libra në bibliotekën e qytetit, nuk mund të kthehesha më te letërsia për moshën time dhe vazhdova me të mëdhenjtë. Përjashtim ka bërë vetëm “Pinoku” me sa më kujtohet. Unë vetë shtova asokohe në këtë bibliotekë të familjes gjithë librat e përkthyer të Zhyl Vernit.
A kishit ëndrra të mëdha? Si ishin këto ëndrra? Guximtare, të rrezikshme, apo të fshehta e të heshtura?
Nuk kam pasur ëndërr të madhe në fëmijëri. E kisha kuptuar se në Hënë nuk mund të shkoja dot dhe kjo kishte ngjallur, vërtet, tek unë një lloj shpërfillje të çuditshme ndaj të ardhmes. Nuk kam qenë nga ata që quhen “fëmijë të hedhur”. Nuk kam qenë as lojcak. Shkoja mirë me shokët. Nuk mbaj mend të kem bërë as edhe një herë sherr me ndonjërin prej tyre, dhe është për t’u habitur si nuk më përbuznin pse nuk i ndiqja në çapkënllëqet e tyre. Kohën e lirë, pra, e kaloja me libra ose duke vizatuar. Më pas, në klasën e pestë, u ngrit në Bajram Curr edhe fanfara e qytetit dhe unë u përfshiva në të. Nisa t’i bija trombonit. Tani më vjen të qesh kur e kujtoj. Instruktori i ardhur nga Tirana për të ngritur fanfarën më zgjodhi mua për këtë instrument vetëm pse kisha buzë, - sipas tij, që e mbushnin mirë bukinën. Nuk më bëri ndonjë test tjetër. I jam mirënjohës edhe tani pas dyzet vjetësh. Jeta ime si “trombonist” mbaroi bashkë me klasën e tetë. Por më mbeti një farë edukimi muzikor, që nuk do të mund ta kisha marrë kurrë ndryshe në fëmijërinë time. Dhe më konkretisht, në sajë të trombonit, më mbeti një shije për muzikën jazz, e cila, me kalimin e viteve, sigurisht që u pasurua e u rafinua.
Raporti me familjen... lidhja më e ngushtë... Ç’vend ka zënë ajo në veprën tuaj?
Më kanë thënë se lindja ime u prit me një gëzim shumë të madh në familjen tonë dhe te të gjithë dashamirësit e familjes time për një arsye që nuk ka të bëjë me ndonjë profeci mbi të ardhmen time, por se u sigurua vazhdimësia e trungut. Gjyshi im kishte qenë pa vëlla e po ashtu edhe babai im. Për mentalitetin e malësorit të asaj kohe, lindja e një djali në një trung të tillë përjetohej si jetike. Për më tepër, familja ime ishte e vjetër dhe kishte një emër të mirë brez pas brezi në Tropojë. Pastaj erdhën dhe dy vëllezërit e mi njëri pas tjetrit brenda shtatë vjetësh dhe, si të thuash, u sigurua mirë vazhdimësia. Veçanërisht gjyshi ndjehej kështu i qetë në pleqërinë e tij dhe mori në një farë mënyre përgjegjësinë e edukimit tim, pastaj edhe të vëllezërve. Nën kujdesin e tij nuk mund të ishe një fëmijë i llastuar, por as edhe një fëmijë i ndrydhur. Për jetën time profesionale ka qenë shumë e rëndësishme norma e ngulitur qysh në fëmijërinë e hershme se duhet folur atje ku të dëgjojnë e jo atje ku s’të dëgjojnë, duhet dëgjuar tjetri me respekt, edhe kur nuk pajtohesh me mendimet e tij, nga çdo njeri ke ç’të mësosh, mendjemadhësia është e keqja e të zot, duhet t’u dalësh për zot veprimeve që bën dhe nuk është turp ta pranosh gabimin, turp është ta përsëritësh atë, burri nuk bën asgjë për inat të dikujt tjetër, burri nuk shan në asnjë rrethanë. Pra, më duket se e thashë me cilin kanë qenë lidhjet më të ngushta ndër pjesëtarët e familjes time. Sidoqoftë, në shkrimet e mia kanë zënë me kohë vend edhe gjyshërit, edhe prindërit.
Si do ta përshkruanit sot varfërinë e asaj epoke? Cili ishte ushqimi juaj shpirtëror?
Varfëria e asaj epoke ishte e tillë që detyroheshin të punonin të gjithë anëtarët e familjes vetëm për të mbushur barkun me bukë. Nuk ka trishtim më të madh se kur i gjithë produkti i punës së katër vetave, siç ishte rasti i familjes time me dy gjyshërit e dy prindërit, katandiset pothuajse krejt te sigurimi i kafshatës së përditshme. Më dhemb veçanërisht rraskapitja e nënës time, e cila nuk bëri kurrë një ditë pushim derisa unë vetë krijova familjen time dhe e merrja me vete. Duke qëndruar gjithnjë te fëmijëria, besoj se ushqimi im shpirtëror ka qenë i një cilësie shumë të lartë: ishin rrëfimet zakonisht të pacensuruara të gjyshit dhe pak më pas leximet nga letërsia klasike e huaj dhe shqiptare.
Kur shkruanit?
Unë kam filluar të shkruaj vonë, dhe pse kam nisur të botoj herët. Kam filluar të shkruaj në shkollë të mesme, kur isha në Tiranë tashmë, në shkollën e mesme të gjuhëve të huaja. Dhe shkruaja siç shkruajnë gjimnazistët: në çdo kohë. Për sa isha në shkollën tetëvjeçare, në vendlindje, ushtrohesha shumë në vizatim, me pikësynimin për të ardhur në Liceun Artistik që të bëhem piktor...
A besonit në atë çka shkruanit?
Në ato fillime sigurisht që besoja thellësisht në ato që shkruaja. Më konkretisht, besoja se kisha rënë në dashuri dhe gjithë vargëzimet e mia ishin lavde për të vluarën e zemrës time.
A ju frikësonte ndonjë gjë...?
Unë isha aq i paditur për rreziqet deri edhe ekzistenciale që përmbante jeta e letrarit, sa nuk më frikësonte asgjë prej gjëje. Përkundrazi, më magjepste. Më vonë, kur letërsia u bë qëllimi më serioz i jetës time, zbulova edhe ç’është frika.
A gjetët përkrahje në shkrimet e para?
Një konviktor, siç isha unë, pa asnjë lidhje familjare në Tiranë, dhe pa asnjë mik apo të njohur nga ana e babait në Republikën e Letrave, nuk mund të kërkonte përkrahje te ndokush tjetër veç te mësuesja e letërsisë. Mësuesja ime, gjithnjë e shtrenjtë, Violeta Librazhdi, më dha gjithë përkrahjen dhe inkurajimin e mundshëm për të. Kur po mbaroja vitin e tretë, ajo madje më nxiti të paraqisja një përmbledhje me vargje në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”. Fati i mirë e solli që ato iu dhanë për lexim poetit Xhevahir Spahiu, të cilit i pëlqyen, kërkoi të më njihte e prej atëherë u bëmë miq. Përkrahja e Xhevahirit ka qenë veçanërisht e çmuar për mua në atë periudhë që ende rritesha.
A jeni penduar për diçka që keni shkruar?
Librin e parë, atë përmbledhjen me poezi, unë e kam botuar para tridhjetë e katër vjetësh. Në një jetë kaq të gjatë sigurisht që edhe unë, si çdo shkrimtar, kam pjesë të veprës time, të cilat do të kisha dashur të mos ishin.
Kontribut apo... çfarë cilësori do t’i vinit shkrimeve të para?
Shkrimet e para, të cilat janë poezi, më pas edhe disa skica tregimesh, unë do i përcaktoja si ushtrime, pa të cilat nuk do të kishte vazhdim. Në këtë kuptim ato janë si gurët e themelit, mbi të cilin është ngritur e vazhdon të ngrihet ngrehina e veprës time letrare.
A i kujtoni sot miqtë e fëmijërisë? Janë të njohur, sot, si ju? Çfarë konfidonit me ta?
Më të shumtët i kujtoj, ka edhe nga ata që më kanë dalë nga mendja. Disa janë shumë të suksesshëm në biznes, në botën akademike. Të tjerë bëjnë një jetë më modeste. Duke i sjellë ndër mend për t’ju përgjigjur ju, më bie në sy një fakt i lavdërueshëm: asnjë nga shokët e mi të fëmijërisë nuk ka bërë burg. Nuk është pak, apo jo? Më tej, siç ju thashë, në fëmijëri unë nuk kisha ëndrra të mëdha. Pra edhe nuk mbaj fort mend çfarë konfidoja me ta. Me siguri ato vogëlsirat e bukura e që e mbushin pashtershëm kokën e fëmijës.
Ç’koncept kishit atëherë për miqësinë dhe ç’koncept keni sot?
Koncepti për miqësinë nuk besoj se ka ndryshuar shumë tek unë qysh atëherë. Miqësia hyn ndër ato mësime që kam marrë nga gjyshi. Nuk po marr guximin të bëj një përkufizim të miqësisë, por më vjen mirë me veten se gjatë kësaj rruge të gjatë, me shumë ulje e ngritje të pazakonshme, më rezulton se kam humbur fare pak miq, që do të thotë se e kam ndjekur me vëmendje këshillën e gjyshit qoftë në zgjedhjen e miqve e qoftë ne sjelljen time me ta, që do të thotë se edhe ata kanë ditur ta mbrojnë miqësinë me mua.
A e lidhni lumturinë me fëmijërinë tuaj? Nëse jo, me ç’ndjenja e lidhni atë periudhë të jetës...
Thashë nuk kam qenë as fëmijë i llastuar e as fëmijë i ndrydhur. Edhe më vonë, kur jetën time e mora natyrshëm vetë në dorë, jam përpjekur të përmbahem e të mos marr për kot as kur gjërat më kanë shkuar për mbarë e as të ndrydhem e të dëshpërohem kur gjërat më kanë shkuar për mbrapsht. Kjo lloj aftësie për ta relativizuar të mirën e të keqen me të cilën jam ndeshur, ma ka ruajtur besimin në vete, optimizmin. Besoj se ky lloj optimizmi është një formë lumturie.
A humbet lumturia gjatë rrugës së jetës?
Besoj se gjatë rrugës së jetës ndryshojnë kontekstet në të cilat përmbushet lumturia, por lumturia në vetvete nuk duhet të humbasë. Vetë jeta është një dhuratë e patjetërsueshme lumturie. Kjo është bindja ime e thellë. As në rininë e parë e as më vonë, as në jetë e as në art nuk jam joshur nga rrymat punk.
Çfarë ka mbetur sot, brenda jush, nga fëmija i dikurshëm? Ju mungon?
Shumë gjëra, besoj, kanë mbijetuar brenda meje nga fëmija i dikurshëm. Po përmend vetëm një gjë. Unë kurrë nuk e filloj marrëdhënien me një njeri përmes mosbesimit. Duhet që tjetri të më japë shumë prova, që të filloj ta humb besimin tek ai. Dyshimi paraprakisht është edhe sot e kësaj dite krejt jashtë natyrës time.
Nuk më mungon ai fëmija i dikurshëm. Fare. Nga natyra nuk jam nostalgjik. Por më mungojnë njerëzit që e rrethonin atë fëmijë atëherë. Ata po, më mungojnë dhe për më keq, kjo gjë nuk ka shërim. Më të shumtët e tyre nuk janë më në këtë jetë.
Fëmijët tuaj sot. A ka vend për krahasime?
Dy djemtë e mi sot janë burra dhe unë jam thellësisht krenar me lulëzimin e personalitetit të tyre. Si baba jam përpjekur gjithmonë që ata të mos llastohen e as të mos ndrydhen. Ndoshta ky është krahasimi i vetëm që mund të bëhet midis fëmijërisë së tyre dhe fëmijërisë time. Për fatin e mirë të gruas time e timin, që i kemi rritur dhe po aq për fatin e tyre të mirë, gjithçka tjetër është krejt ndryshe.
No comments:
Post a Comment